Interview Willem Trommel

In 2019 verscheen het boek ‘Plekken van hoop en verandering’. Een boek over samenwerkingsverbanden die lokaal het verschil maken. Over plekken en praktijken waar burgers, ondernemers, maatschappelijke instellingen en/of de overheid gezamenlijk creatieve oplossingen bedenken voor maatschappelijke kwesties. Voor dat boek interviewden we diverse personen. Zo vroegen we aan Willem Trommel, hoogleraar bestuur en beleid aan de Vrije Universiteit Amsterdam hoe hij naar de hedendaagse opgaven en rolverdeling tussen partijen kijkt. Het gehele interview kunt u hieronder lezen.

In een groot aantal stadswijken zijn taaie en complexe maatschappelijke vraagstukken, zoals armoede, leefbaarheid en veiligheid. Wat is voor u de belangrijkste opgave in de komende jaren?
“In mijn ogen is dit de totstandkoming van weerbare stadwijken met een eigen signatuur, die echter niet wordt ontleend aan afgrendeling van de buitenwereld, maar juist aan (solidaire) verbinding met de omringende werkelijkheid van economie, arbeidsmarkt, cultuur, bestuur en beleid. Misschien wel de belangrijkste kracht daarbij is allereerst de ervaring van deprivatie (lees: onmacht, onvrede, boosheid, woede) en het vermogen deze ervaring in verband te brengen met bredere maatschappelijke en politiek-bestuurlijke factoren. Maar deze kracht wordt pas een kans, als hieruit een collectief handelen ontstaat dat de positie van ‘de wijk’ op onorthodoxe wijze beoogt te verbeteren, met inachtneming van de mogelijkheden die ontstaan als de verbinding met de buitenwereld wordt verbeterd.”

Voor het realiseren van dit soort weerbare wijken wordt er vanuit de traditionele organisaties veel verwacht van de ‘eigen kracht’ van burgers in de vorm van zelfredzaamheid en samenredzaamheid. Hoe kijkt u daar naar?
“Ik deel de sombere analyses van de zogenaamde ‘participatiesamenleving’. Er is niet veel van de grond gekomen, temeer omdat decentralisatie gepaard ging aan bezuinigingen, zoals bijvoorbeeld in de jeugdzorg. Ik denk ook dat het beleidsidee van een participatiesamenleving berust op onrealistische, welhaast mythische en ook gulzige assumpties. Wat er vooral zou moeten gebeuren is de ontwikkeling van wijkinitiatieven van onderop. Pas in een veel later stadium is dan de vraag aan de orde of en hoe dergelijk initiatief kan worden verbonden aan het formele, institutionele beleidsrepertoire. Tot die tijd is het aan professionals om dergelijk initiatief zo mogelijk te steunen, maar in ieder geval niet in de wielen te rijden; maatschappelijk initiatief is gebaat bij ‘vrije ruimte’ en vooral ook bij ‘experimenteertijd’.”

Waar liggen de kansen en de mogelijkheden om dit soort wijkinitiatieven van onderop te realiseren?
“Een flinke dosis subversiviteit helpt. Het uitgangspunt moet niet zijn ‘wat mag’, maar ‘wat is nodig’ en ‘wat kan’. Vervolgens is ‘samen handelen’ cruciaal, maar dat lukt alleen als een aantal elementaire deugden wordt gedeeld, zoals fraai door Richard Sennett is uitgewerkt in The Craftsman: toewijding, geduld, bescheidenheid en tolerantie voor fouten. Grenzen moeten niet op voorhand worden verondersteld, die worden werkendeweg vanzelf wel duidelijk, en dat is juist instructief.”

En wat is bij dit soort processen een mogelijke valkuil?
“De grootste misvatting over de rol van burgers is dat deze genoeg tijd en energie beschikbaar hebben om dit ‘civiele werk’ te doen. Immers, politiek-economisch worden burgers geacht primair ‘betaald werk’ te verrichten. De misvatting heeft dan ook een politieke angel: wil ‘de politiek’ eigenlijk wel al die actieve burgers, die hun leefomgeving zelf gaan inrichten? Volgens de antropoloog David Graeber niet: liever worden betaalde ‘bullshit jobs’ aangeboden dan ruimte voor quasi-politiek civiel werk.”

Wat zijn volgens u goede voorbeelden waar men deze valkuilen heeft ontweken en samen aan de slag is gegaan?
“Er is van alles te noemen, maar erg interessant vind ik de meergeneratie-initiatieven, sterk aanwezig in Duitsland en specifiek in Berlijn. Het gaat daarbij om combinaties van wonen en zorg, en vooral ook het bijeenbrengen van diverse leeftijdsgroepen in gezamenlijke activiteiten. Dat is niet alleen functioneel, maar ook een verrijking van het gemeenschapsleven in een wijk. De praktijk in Berlijn is van onderaf gegroeid, waarbij de initiatieven van elkaar leren. Een valkuil hier is dat de instituties, zoals woningcorporaties, zorginstellingen en/of gemeentebestuur de initiatieven overnemen en in de mal van bestaande regelgeving duwen. Dat dit in Berlijn niet of nauwelijks is gebeurd, heeft een belangrijke les opgeleverd. De Berlijnse overheid heeft een organisatieonderdeel – de Stattbau Berlin – specifiek toegerust om juist bewonersinitiatieven met raad en daad bij te staan. Maatschappelijke initiatieven kunnen dus ook institutionele vernieuwing uitlokken. Heel leerzaam.”

Willem Trommel is Hoogleraar bestuur en beleid bij de faculteit sociale wetenschappen aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Onderzoeksmatig is hij geïnteresseerd in de ontwikkeling van ‘crafting communities’: gemeenschappen van burgers, professionele dienstverleners, ondernemers, managers en politici, die gezamenlijk lokale sociale problemen willen oplossen. Dit vraagt om sociale ambachtelijkheid en een bescheiden bestuur. Dit als alternatief voor neoliberale drift (gulzig bestuur) en populistische kramp (‘gated communities’). Hij schreef hierover in 2018 in zijn boek Veerkrachtig Bestuur (Boom, Den Haag).

Dit interview is onderdeel van een onderzoek van Platform Stad en Wijk naar nieuwe samenwerkingsverbanden die lokaal het verschil maken. Op donderdag 19 september presenteerden we de uitkomsten en organiseerden we een congres over deze verschuivende rollen en taken tussen partijen en de concrete oplossingen die dit biedt. Willem Trommel zal daar ook spreken en meer vertellen over wat hij ‘crafting communities’ noemt. Het boek is te bestellen bij uitgeverij Eburon en te downloaden via onze website.