De Stad als Lab

Foto: De Haagse Hogeschool

Taaie, weerbarstige lokale kwesties, zoals armoede of de energietransitie, werden tot voor kort standaard opgeschaald naar nationale overheidsdiensten en hun kennisinstellingen. De laatste jaren zien we ook een omgekeerde beweging: de aanpak van de zogenaamde ‘wicked problems’ wordt zo dicht mogelijk bij de praktijk georganiseerd, samen met belanghebbenden en gebruikmakend van lokale inzichten, ervaringen en belangen. Stadslabs zijn een veel gebruikte werkvorm en hebben de potentie om tot mooie resultaten leiden. Maar de praktijk leert dat het samenwerken aan innovaties binnen een stadslab niet vanzelf gaat. Er bestaat onvoldoende duidelijkheid over de precieze uitwerking, er is onzekerheid over de meerwaarde voor betrokken professionals en hun organisaties en er zijn vragen over de (door)werking van labwerkwijzen in de praktijk. 

Het lectoraat Public Governance (De Haagse Hogeschool) voerde in samenwerking met de lectoraten Coördinatie Grootstedelijke Vraagstukken (Hogeschool van Amsterdam), Participatie en Stedelijke Ontwikkeling (Hogeschool Utrecht) en Dynamiek van de Stad (Hogeschool InHolland), en de Universiteit van Amsterdam en Wageningen University & Research, van begin 2021 tot eind 2022 participatief actieonderzoek uit in acht stadslabs in zes verschillende steden in de Randstad. De vraag die centraal stond: Op welke manier kunnen stadslabwerkwijzen worden vormgegeven en ingezet zodat ze bijdragen aan een betere omgang met complexe stedelijke opgaven? Doel van het onderzoeksproject: professionals te voorzien van inzichten, ervaringen en vaardigheden die nodig zijn voor het succesvol opzetten, meewerken aan en uitvoeren van stadslabs.

De Stad als Lab leverde verschillende kennisproducten op, waaronder een handreiking, een MOOC (Massive Open Online Course) voor overheidsprofessionals, en een e-magazine over wat een stadslab nu precies is. Hieronder zijn alle opbrengsten te vinden. 

Handreiking
Om te doorgronden welke dilemma’s zich voordoen in stadslabs en hoe betrokkenen hier succesvol mee om leren gaan, hebben de onderzoekers in de tweede fase van dit onderzoek acht stadslabs door middel van participatief actieonderzoek diepgaand onderzocht. In de Handreiking De Stad als Lab zijn de inzichten uit de onderzochte stadslabs uitgewerkt in de vorm van miniaturen, gestileerde verhalen. De miniaturen beschrijven aan welke opgaven de onderzochte stadslabs hebben gewerkt, met welke keuzen ze hebben geworsteld en welke inzichten dit heeft oplevert over succesvol leren samenwerken in de stad. In samenspel met de betrokkenen uit de stadslabs zijn bij de miniaturen activerende vragen opgesteld, die professionals kunnen helpen om de stadslabs waarin zij werken vooruit te helpen.

MOOC De Stad als Lab
De inzichten die zijn opgedaan in het onderzoeksproject zijn vertaald naar een MOOC (Massive Open Online Course) speciaal voor overheidsprofessionals. In de MOOC Stad als Lab leer je in drie inzichten alles over stadslabs en krijg je antwoord op de vragen: Wat zijn stadslabs eigenlijk? Wie of wat heb je nodig om een stadslab op te zetten? Welke uitdagingen bestaan er? En hoe ziet de impact van een stadslab er dan uiteindelijk uit? De training biedt een kijkje in de keuken bij stadslabs in Amsterdam, Den Haag en Utrecht en geeft eenieder die met stadslabs aan de slag wil praktische handvatten mee voor de opzet en uitvoering. De MOOC is samen met Public Cinema, Publiek Denken en de Vereniging voor Overheidsmanagement ontwikkeld.

E-magazine
Als eerste stap is het landschap van bestaande stadslabs in kaart gebracht. Welke gemene delers vallen er te identificeren in de samenwerkingsverbanden die zich stadslab, living lab of field lab noemen? Welke partners zijn betrokken? En welke typologieën kunnen er onderscheiden worden? In het e-magazine Stadslabs: een oplossing voor weerbarstige vraagstukken in wijken? delen onderzoekers David ter Avest en Wouter Jaspar hun bevindingen ten aanzien van deze vragen en pleiten zij ervoor om in plaats van een strikte definitie van stadslabs vijf basisvoorwaarden te hanteren. Want ondanks de grote verscheidenheid aan stadslabs laat de verkenning zien dat zij allemaal draaien om leren, experimenten en co-creëren, rondom grootstedelijke vraagstukken dan wel complexe opgaven, in een bepaald geografisch ebied. 

Slotcongres
Tijdens de slotbijeenkomst van 10 oktober 2022 op De Haagse Hogeschool zijn de belangrijkste inzichten over het leren en experimenteren in de onderzochte stadslabs gedeeld. Daarnaast zijn de deelnemers in verschillende workshops met elkaar aan de slag gegaan met de inzichten. In een variatie op een organisatieopstelling, de stadslabopstelling, is er ervaring opgedaan met het samenwerken in stadslabs en de strubbelingen die daarmee gepaard kunnen gaan. Het interactieve spel Make your move, een spel waarin je aan de hand van een casus effectief leert samenwerken, is gespeeld met een casus uit De Stad als Lab. De dag leverde interessante gesprekken en nieuwe inzichten op over het samenwerken in stadslabs. Je leest er meer over in het verslag van de bijeenkomst.

Deelnemers tijdens het slotcongres (Foto: De Haagse Hogeschool)

Interviewreeks
In een interviewreeks vertellen de betrokken onderzoekers over hun ervaringen en de tussentijdse resultaten van De Stad als Lab. In Leren over stadslabs (deel 1) gaan Judith Logger en Wouter Jaspar in op wat een stadslab nu precies is, wat de waaier aan stadslabs die er bestaan met elkaar gemeen hebben en wie er samenwerken in stadslabs en hoe. In Leren over stadslabs (deel 2) vertelt Elke van der Heijden over de theorie van de Drie P’s – Puzzling, Powering en Participation – die ten grondslag ligt aan het onderzoek en de rol van context bij het leerproces in een lab. In Leren over stadslabs (deel 3) gaan Anne Loeber en Marieke Breed in op de manier waarop de inzichten uit de onderzochte stadslabs worden overgedragen aan mensen die elders aan de slag zijn of willen gaan met stadslabs. In Leren over stadslabs (deel 4) zijn Robert Duiveman en Daan Andriessen aan het woord over de onderzoeksresultaten.

Verder lezen over stadslabs?
Lees het essay Kennisinnovatie overschat, machtsrelaties onderschat; op zoek naar nieuwe fundamenten van ‘stadslabs’. Hierin betogen onderzoekers Elke van der Heijden, Robert Duiveman en Eelco van Wijk op basis van hun ervaringen in verschillende stadslabs dat de rol van kennisontwikkeling en de overdraagbaarheid daarvan veelal wordt overschat, terwijl de rol van machtsrelaties vaak wordt onderschat.

De Stad als Lab is een door Nationaal Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA gesubsidieerd onderzoeksproject (RAAK-publiek).