Participatie verder ontleed (deel 2)

De lectoraten van het Platform Stad en Wijk houden zich allen bezig met maatschappelijke vraagstukken in steden en wijken. Participatie is daarbij een van de kernwoorden. Dat kan gaan om zowel bewonersparticipatie, overheidsparticipatie, cultuurparticipatie als maatschappelijke participatie. Participatie is dus zowel een bindend als een diffuus begrip. In een reeks van interviews proberen we voorbij deze spraakverwarring te komen door dit begrip verder te duiden, trends te ontrafelen en inzicht te geven in de laatste onderzoeksresultaten. Na Stan Majoor (lector Grootstedelijke Ontwikkeling, Hogeschool van Amsterdam) bevroegen we nu Ben Kokkeler, lector Digitalisering en Veiligheid op de Avans Hogeschool.

Bent u als bewoner zelf actief in uw eigen stad of buurt?
“Ik ben voorzitter van de PvdA afdeling van de gemeente Enschede. Een grote en moderne afdeling waar volop nagedacht wordt over nieuwe vormen van democratie. Een paar jaar geleden zijn hier een paar mooie initiatieven rond participatie van de grond gekomen, zoals het D’RAN festival. Bedoeld om mensen en organisaties bij elkaar te brengen, te verbinden en om zo een dialoog te starten over democratische waarden. En ook G1000, stadsdialogen die resulteren in burgerbesluiten. In 2017 ging het bijvoorbeeld over hoe de stad om wil gaan met vuurwerk. Toen heb ik actief meegekeken, een erg leerzame en positieve ervaring.”

Dat zijn mooie voorbeelden van burgerparticipatie. Is er ook binnen uw eigen vakgebied, het veiligheidsdomein, een groeiende betrokkenheid van burgers?
“Jazeker. Zo schoten buurtpreventiegroepen de afgelopen jaren dankzij allerlei soorten apps als paddenstoelen uit de grond. Burgers die aan de hand van sociale media elkaar via tekst- en fotoberichten op de hoogte houden van inbraken, gestolen fietsen en verdachte personen. En dit vervolgens doorgeven aan de lokale instanties. Daardoor ontstaan er ook nieuwe vormen van samenwerking tussen burgercollectieven, politie en gemeente.”

Een mooi voorbeeld van hoe digitalisering en burgerbetrokkenheid gezamenlijk een bijdrage kunnen leveren aan een maatschappelijk vraagstuk. Klinkt als een win-win situatie.
“Niet helemaal. Er zijn – zeker in de begintijd – veel minder geslaagde buurtpreventiegroepen opgestart. Ik doel dan op de vele whatsapp-groepen die blindelings door wethouders geopend zijn met van die misleidende ‘officiële’ bordjes op de hoek van de woonstraat: ‘Hier waakt een whatsapp groep’. Men is zich onvoldoende bewust dat dit een vorm van publiek geld verbranden is aan een ‘gratis’ Amerikaans bedrijf. In een app die alle risico in zich draagt op het gebied van privacy, gossip, naming en shaming. En die uiteindelijk veel betere initiatieven uit de markt drukt omdat ze ‘gratis’ zijn, maar ondertussen zijn we in ruil voor die ‘gratis’ diensten wel vaak passieve dataleveranciers aan grote commerciële bedrijven.”

Is er op dat vlak een kentering gaande?
“Ja,  gelukkig begint het tij te keren en gaan steeds meer buurtpreventiegroepen aan de slag met betrouwbare software. Mensen zoeken naar serieuze alternatieven, apps die onder Nederlands toezicht staan, die veilig zijn. Erg mooi is ook dat er grootschalige coöperaties opkomen, gestart door burgers, die de data ‘over’ en ‘van’ hun leden willen beheren en zelf digitale apparatuur en diensten willen inkopen en beheren. Onder andere op het gebied van brand- en inbraakpreventie, sociale alarmering en leefbaarheid. We werken met zo’n coöperatie in Noord-Brabant samen. We doen daar ontwerponderzoek met behulp van de SIDN-regeling ‘Je data de baas’ en ontwikkelen zo stapsgewijs werk- en organisatievormen om tot een passende vorm van ‘datacommon’ te komen. Oftewel: door burgers beheerde platformen waarbinnen kwetsbare burgers veilig kunnen communiceren met elkaar en met ervaringsdeskundigen en waarbij ze het zelfbeschikkingsrecht houden over hun eigen data.”

Deze laksheid van overheden en bewoners met betrekking tot dataverzameling lijkt u te frustreren.
“Zeker. Kijk wat er nu weer gebeurt rondom Covid-19. Die brengt een soortgelijke miskoop met zich mee. Microsoft TEAMS wordt nu de standaard, maar ooit waren we in Nederland voor open source en wilden we niet afhankelijk zijn van één leverancier voor producten en diensten. In een lockdown lijkt iedereen dat te vergeten, onze onderwijsbestuurders voorop. Heel handig van Microsoft om hun dienst TEAMS te noemen, nog handiger om te spreken over ‘skypen’ of ‘zoomen’ terwijl het om knalharde commercie gaat die veel betere Nederlandse en Europese platforms volledig uit de markt drukken.”

Terug naar participatie en die eerder genoemde platformen. Wat is er – naast digitale buurtpreventie – nog meer mogelijk?
“Dit soort platformtechnologie biedt grote kansen om tot nieuwe vormen van participatie te komen. Bijvoorbeeld in de uitwisseling van informatie, producten of diensten tussen individuele burgers en de overheid. Denk aan zaken als openbaar vervoer, drinkwater en energievoorziening. Maar helaas, veel gemeenten hebben nog niet eens het begin van een visie op digitale burgerparticipatie in beeld. Het is nog een ratjetoe. De ene wethouder of gemeentelijke afdeling betrekt burgers bij de ontwikkeling van een pleintje of bij energiebesparing in eigen wijk. De andere houdt burgers juist op afstand en laat de mate van betrokkenheid van burgers bij de veiligheid van hun eigen wijk over aan de politie. En weer een andere ambtenaar stort zich op innovatie van drone toepassingen binnen het bedrijfsleven, maar heeft geen oog voor burgers die zelf drones voor veiligheid in hun eigen wijk willen inzetten.”

Er ontbreekt een visie, een samenhangend pakket aan maatregelen?
“Ja, en dat is dus niet zozeer bedoeld als kritiek, maar eerder een constatering dat er veel gemiste kansen zijn. Dat wordt ingegeven door hoe we ons politiek en bestuurlijk hebben georganiseerd, maar steeds meer burgers hebben wel door dat al deze zaken erg samenhangen. Hoe lang gaan zij nog zitten wachten op het gefragmenteerde handelen van hun gemeente?”

Daar ligt dus ook vooral een kans om de overstap te maken van burgerparticipatie (meedenken/meedoen) naar eigen initiatief (zelf doen)?
“Zeker, de ultieme vorm van participatie is dat burgers zelf met voorstellen en plannen komen, dat ze het beleid werkelijk gaan beïnvloeden, dat ze zelf coöperatief allerlei zaken gaan organiseren. Dat kan ver gaan. Ik heb een keer meegemaakt hoe een netwerk van bezorgde ouders hun dataverzameling rond de prestaties van een grote scholengemeenschap, inclusief docent- en schooluitval, beter en accurater op orde hadden dan de betrokken schoolleiding en de betrokken wethouder. Dat kwam knalhard aan het licht op een open debatavond onder leiding van de regionale krant, waar ouders met laptops achter spreekgestoeltes stonden die ter plaatse allerlei becijferingen wisten te maken die overtuigender en beter onderbouwd waren dan het ‘gevoel’ van een schoolleider of wethouder.”

Toch is er ook ergens een grens aan participatie. Aan de ene kant: wat kan en mag je van burgers verwachten? En aan de andere kant: waar houdt de rol van de burger op en wanneer is gewoon een instelling aan zet? Wat bijvoorbeeld als burgers niet alleen toezicht houden, maar ook voor politieagent gaan spelen?
“In bestuurlijk en juridische zin is die grens tussen het formele en informele erg snel in beeld bij buurtpreventie. Je ziet dan ook dat veel burgemeesters en politieteams terughoudend zijn om dit pad op te gaan. Er wordt dan – begrijpelijk – al snel gedacht aan escalaties als naming-and-shaming en voor eigen rechter spelen. Er zijn echter ook kansen. Deze liggen juist aan de andere kant van het spectrum, namelijk in verdergaande vormen van preventie. Daar ligt nog een onontgonnen terrein van het integraler informeren en betrekken van burgercollectieven en wijkraden. Door bijvoorbeeld informatievoorziening rond sociale veiligheid en zorg op buurt- of wijkniveau beter te koppelen.”

Participatie kan ook een totaal andere betekenis hebben, in de zin van maatschappelijke participatie: kan iedere burger deelnemen aan en toegang hebben tot diverse voorzieningen, bijvoorbeeld op het gebied van arbeid, wonen en zorg. In hoeverre lukt dit bij digitale buurtpreventie?
“Dat zijn nu echt nog twee totaal verschillende ‘werelden’. We zijn dan ook nog ver verwijderd van een digitaal inclusieve samenleving. Er zijn nog tal van groepen en buurten die ondervertegenwoordigd zijn in digitale buurtpreventie. Dat komt, zoals ik al eerder zei, doordat gemeenten nog niet eens aan het begin staan van een integrale visie op deze materie. Daarnaast zijn er nog genoeg mensen die het moeilijk vinden om met digitale apparaten om te gaan of niet voldoende taalvaardig zijn.”

Tenslotte, welk boek, website of onderzoek zou u de geïnteresseerde lezer willen aanraden om meer inzicht te krijgen in ‘participatie’?
“Waar het gaat om de rol van technologie en radicale vergaande vormen van participatie op lokaal niveau, zou ik vooral willen attenderen op het platform van de Europese Citizen Science Community. Als deze initiatieven, en het daarmee verbonden wetenschappelijk onderzoek, daadwerkelijk voorbij het stadium van ‘lekker meten aan eigen omgeving’ komt, dan kan dit een geweldige impuls betekenen voor de invloed ervan op lokale bestuursorganen en op in de regio aanwezige wetenschappelijke groepen en andere kennisinstituten.